عکاس: امیر شاهچراغیان
کاروانسرای دیر گچین یکی از کاروانسراهای قدیمی ایران است که در فاصله ۸۰ کیلومتری شمال شرقی شهر قم قرار دارد. این بنا به خصوص در ایام نوروز پذیرای گردشگران بسیاری است.در کاوش های صورت گرفته باستان شناسان، با بررسی مصالح به کار رفته در آن پی بردند که این کاروانسرا به دوره ساسانی تعلق دارد، ولی بعد‌ها در دوران سلجوقی و صفوی تعمیرات و تغییرات اساسی در آن صورت گرفته و در دوره قاجار نیز قسمت هایی به آن اضافه شده است.اگر سابقه تاریخی دیرگچین را در کتاب‌های قدیمی جستجو کنیم، به متونی می رسیم که عمر این بنا را به هزار و ۷۵۰ سال قبل و به دوران اردشیر ساسانی نسبت می‌دهند و آن را یکی از پر رونق ترین کاروانسراهای عصر می دانند. این کاروانسرا در متون تاریخی به نام های دژ کردشیر، دیرالجص، قصرالجعین، قصر گچ، قلعه دیر و قلعه دیر کاج خوانده شده است.دیرگچین بر سر شاهراه ارتباطی جنوب شرق به غرب و در مسیر قم به ری قرار دارد، مسیری که در گذشته یکی از پر رفت و آمد ترین و کلیدی ترین مسیرهای کشور به شمار می رفت. اهمیت این کاروانسرا در دوره سلجوقیان با رونق گرفتن مسیر ساوه و قم به ورامین باز هم بیشتر شد و کاروانسراهای دیگری به نام های قلعه سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در نزدیکی آن ساخته شدند تا این مسیر پر رونق هر چه بیشتر آباد شود.کاروانسرای دیر گچین به مادر کاروانسراهای ایران معروف است و یکی از دلایل نام نهادن این کاروانسرا به عنوان مادر کاروانسراهای ایران، وجود کلیه مایحتاج مسافرین از جمله: مسجد، آسیاب، حیات خلوت، حمام و توالت عمومی در داخل کاروانسرا است.وسعت محوطه کاروانسراى دیر گچین به ۱۲ هزار متر مربع مى رسد که بناى کاروانسرا با وسعتى حدود ۸ هزار متر مربع در میان آن احداث شده است و داراى ۴۳ حجره، ایوان شاه نشین، حیاط خلوت و ۸ شترخانه، داراى منظر شاهى و ۲ مغازه براى نگهدارى کالا، حمام و مسجد است. بنای اصلی آن دارای پلان مربع بوده که در چهار گوشه دارای چهار طاق نما است و ورودی آن مستطیل شکل و گنبدی بر بالای آن قرار دارد. دیر گچین، کاروانسرایی است با پلان منظم چهار ایوانی و مربعی و حدود صد متر در صد متر. این کاروانسرا دارای ۶ برج است که ۴ برج در گوشه ها و ۲ برج نیمه مدور در طرفین ورودی قرار دارد.
